Słuch fonemowy jest to zdolność rozróżniania fonemów, czyli dźwięków mowy ludzkiej.
Słuch fonemowy jest to zdolność rozróżniania fonemów, czyli dźwięków mowy ludzkiej.
Należy pamiętać, że dziecko z zaburzonym słuchem fonematycznym dobrze słyszy słowa, lecz nie potrafi różnicować pojedynczych dźwięków lub złożyć ich w całość. Dziecko musi z potoku słyszanej mowy wyodrębnić wyrazy, w nich sylaby, w sylabach- głoski. Aby zrozumieć sens tekstu musi uchwycić kolejność głosek w wyrazie i umieć je zróżnicować.
Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają rozumienie mowy, są przyczyną wadliwej wymowy fonemów, co uwidacznia się w czytaniu i pisaniu. Przy niedokształceniu słuchu fonemowego dziecko może:
• nie rozróżniać głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych, ustnych i nosowych, zamieniać syczące na szumiące (s - sz)
• mieć problemy ze zrozumieniem poleceń słownych,
• zniekształcać wyrazy pisząc z pamięci lub ze słuchu
• spotkać się z trudnościami podczas czytania całych wyrazów, a następnie zdań mieć problemy z nauką wierszy czy języka obcego
Przy całkowitym braku słuchu fonemowego mowa nie jest w ogóle rozróżniana. Dlatego należy zwrócić szczególną uwagę na ćwiczenia słuchowe szczególnie u dzieci 5 i 6-letnich.
Przejawem zaburzenia procesów syntezy i analizy słuchowej jest opóźniony rozwój mowy lub jej zaburzenia, a w szkole pojawiają się trudności w czytaniu i pisaniu ze słuchu.
Dzieci uczą się rozpoznawać dźwięki w sposób naturalny, tym bardziej, że już niemowlę reaguje na głosy najbliższych członków rodziny, oraz rozpoznaje ton głosu i wyrażane w ten sposób emocje. Rozpoznaje także inne dźwięki usłyszane wokół siebie takie jak kroki, zamknięcie drzwi, odgłosy sprzętów domowych. Dziecku w drugim roku życia wiele przyjemności sprawiają zabawy w naśladownictwo. Zachęcajmy je, więc często do zabaw w naśladowanie głosów wydawanych przez zwierzęta, czy pojazdy (samochód, pociąg, karetka). Ta prosta zabawa pomaga w kształtowaniu słuchu fonematycznego. Kiedy już u dziecka pojawi się zdolność różnicowania głosek (w drugim roku życia), wówczas potrafi ono różnicować nawet te głoski, których nie potrafi jeszcze wymówić, stąd te śmieszące rodziców sytuacje, gdy maluszek poprawia inne dziecko „mówi się kosyk, a nie kosyk”.
W przypadku braku wzorców słuchowych głosek, ćwiczenia rozpoczyna się od najłatwiejszych do rozróżnienia fonemów (kontrastowych) jak a - p., u - m. Dziecko musi wielokrotnie usłyszeć dźwięk, którego nie umie zidentyfikować. Małe dzieci uczymy rozróżniać dźwięki wydawane przez pojazdy, zwierzęta, stukot butów, skrzypnięcie drzwi, posługujemy się obrazkami. Następnie dzieci próbują naśladować słyszane głosy oraz rozpoznawać i różnicować dźwięki z otoczenia np. instrumentu. Ćwiczenia słuchowe w odróżnianiu dwóch głosek należy powtarzać aż do momentu, gdy dziecko nie będzie miało żadnych trudności w ich rozpoznawaniu. Wtedy wprowadzamy sylaby, a potem wyraz. Po upewnieniu się, że potrafi już rozróżnić oba dźwięki w sylabach i wyrazach powtarzamy je. Ćwiczenia te mogą odbywać się poprzez różnicowanie dźwięków mowy przez powtarzanie głosek, określanie ich położenia w wyrazie, wymyślanie wyrazów na określoną głoskę, szukanie do nich rymu.
Do przeprowadzenia z dzieckiem ćwiczeń słuchu fonematycznego nie trzeba stwarzać specjalnej sytuacji, można do tego wykorzystać wiele popularnych zabaw, w które rodzice bawią się swoimi dziećmi na co dzień.
Na początek może to być prosta zabawa w słuchanie dźwięków. Dziecko z zamkniętymi oczami słucha otaczających je dźwięków, najpierw są to dźwięki naturalne, dochodzące z otoczenia (tykanie zegara, warkot samochodu, granie radia). Później wprowadza się dźwięki specjalnie wytwarzane do tej zabawy. Do wytwarzania tych dźwięków możemy użyć np. naczyń kuchennych, szklanek, drewna. Dziecko zapoznaje się z nimi mając otwarte oczy, po czym odwraca się lub zamyka oczy i próbuje zidentyfikować dźwięk.
Inną formą tej zabawy dla dzieci, które znają instrumenty muzyczne, może być rozpoznawanie instrumentów po dźwięku nagranym na taśmę magnetofonową.
Jeśli w zabawie bierze udział większa ilość dzieci można bawić się w rozpoznawanie dzieci po głosie. Odgadujący staje tyłem, a wyznaczone dziecko woła go po imieniu lub recytuje fragment wiersza, zadaniem stojącego jest wskazanie tego, kto go wołał.
Wiele ciekawych zabaw słuchowych można przeprowadzić podczas spaceru, można najpierw różnicować różne dźwięki spotykane np. w parku (szelest suchych liści, wiejący wiatr, a zimą skrzypiący śnieg itd.), a potem je naśladować.
Do uważnego słuchania skłania zabawa w zgadywanie: „Który ze znanych dziecku przedmiotów wydaje taki dźwięk ?” (dzwoni, syczy, tyka, gwiżdże itd.)
Do ćwiczeń rozwijających słuch fonematyczny należą również ćwiczenia rytmizujące polegają one na odtwarzaniu usłyszanego rytmu. Można go wyklaskać, wytupać, ale można również odtworzyć za pomocą rysowania znaków graficznych. Można do tego wykorzystać klocki, foremki, zabawki, guziki itp.
Ze starszymi dziećmi można przeprowadzać już ćwiczenia, które przygotują je do nauki czytania i pisania. Będą to już ćwiczenia polegające na analizie i syntezie wyrazów.
• wyróżnianie wyrazów w zdaniu,
• wyróżnianie sylab w wyrazie, najlepiej za pomocą klaskania (jedna sylaba- jedno klaśnięcie), oprócz tego można bawić się w kończenie wyrazów, podajemy pierwszą sylabę, np. ko-, a dziecko dodaje - ło (koło).
• wyróżnianie głosek w wyrazach- najpierw na początku wyrazu, potem na końcu i w środku. Można użyć do tego obrazków, spośród, których dziecko wyszuka obrazki zaczynające się lub kończące na daną głoskę.
• wymyślanie rymujących się wyrazów (czytanie, pisanie, szukanie obrazków itd.).
• układanie kilku wyrazów w kolejności od najkrótszego do najdłuższego (a, po, las, okno, lalka)
• rysowanie przedmiotów zaczynających się (kończących, lub mających w środku) na daną głoskę.
• słuchanie (starsze dzieci mogą same przeczytać) wierszy, w których występuje jak najwięcej dźwięków do naśladowania. Można wykorzystać następujące utwory: Lokomotywa, Ptasie radio, Kotek.
• dobieranie w pary wyrazów, które różnią się tylko jedną głoską (koza- kosa, mama- dama, tata- data, pije- bije, Ala- Ola).
• podkreślanie czerwoną kredką wyrazów, które „syczą”, a niebieską, tych, które „szumią” (sok, puszka, szachy, postój, proszek, ser).
Do ciekawych zabaw należą zabawy w wymyślanie ciągu wyrazów na daną literę, np. wszyscy wymyślają wyrazy na literę „k”. Inną formą tej zabawy jest wyszukiwanie wyrazu, który zaczyna się na ostatnią literę poprzedniego wyrazu (mąka - Adam - most - tygrys- samochód - dom).
Podczas zabaw/ćwiczeń należy pamiętać o zasadzie stopniowania trudności, zaczynać od ćwiczeń najprostszych i gdy dziecko będzie opanowywało kolejne umiejętności przechodzić do ćwiczeń trudniejszych.
W zakresie ćwiczeń słuchu fonematycznego będą to kolejno ćwiczenia polegające na:
• kształtowaniu świadomości zdania;
• kształtowanie świadomości wyrazu;
• wyróżnianiu sylab w wyrazie (najlepiej za pomocą klaskania, jedna sylaba – jedno klaśnięcie);
• wyróżnianiu głosek w wyrazach (najpierw na początku wyrazu, potem na końcu i w środku.
W początkowym okresie warto prowadzić ćwiczenia z wykorzystaniem obrazków lub przedmiotów.
Przykłady zabaw/ćwiczeń:
1. Pokazujemy dziecku obrazki i do każdego wypowiadamy zdania np:
Obrazek 1 – Ola je zupę.
Obrazek 2 – Kot pije mleko.
Obrazek 3 – Adam lubi rysować.
Za każdym razem mówimy dziecku: to co powiedziałam/łem, to jest zdanie.
2. Pokazujemy dziecku obrazki, nazywamy przedmioty i zaznaczamy, że to co mówimy to jest słowo, np.:
Obrazek 1 – kot
Obrazek 2 – dom
Obrazek 3 – lalka
3. Powiedz, ile jest wyrazów w zdaniu np.:
Kot pije mleko.
Adam rysuje dom.
Ola ma lalkę.
Dziecko licząc wyrazy może wysuwać palce (jeden wyraz-jeden palec), rysować kreski (jeden wyraz-jedna kreska), uderzać pałeczką w bębenek (jeden wyraz-jedno uderzenie).
4. Jakie to słowo? – podajemy wyrazy sylabami, a dziecko wskazuje odpowiedni obrazek i mówi całe słowo. Zaczynamy od krótkich wyrazów i przechodzimy do coraz dłuższych.
a) wyrazy 2-sylabowe: so-wa, ku-ra, bu-rak, mu-cha,
b) wyrazy 3-sylabowe sa-mo-lot, to-reb-ka, su-kien-ka,
c) wyrazy 4-sylabowe ka-mie-ni-ca, kra-sno-lu-dek, te-le-wi-zor
5. Powiedz, ile sylab jest w moim słowie? Wyklaszcz je (mówimy całe słowo, dziecko dzieli je na sylaby i klaszcze).
a) wyrazy 1-sylabowe: nos, kot, lis, dom, syn, rak, ser,
b) wyrazy 2-sylabowe: domek: do-mek, siano: sia-no, woda, kawa,
c) wyrazy 3-sylabowe: buraki, lizaki, kopyta
d) wyrazy 4-sylabowe: telewizor, rękawiczka, magnetofon, kombinezon,
6. Zabawa w kończenie wyrazów. Dodaj do mojej sylaby swoją, taką, żeby
powstał wyraz (dziecko może wybierać z kilku obrazków ten, który rozpoczyna się podaną sylabą) np.: ku-ra, ró-ża, bu-ty, wo-rek, ro-gi, ko-sa, la-lka, sza-fa, mo-rze
7. Powiedz, co słyszysz na początku? – mówimy różne słowa, a dziecko rozpoznaje słuchowo, jaka głoska jest na początku wyrazu. Zaczynamy od wyrazów rozpoczynających się samogłoską. Np.: osa – o, ucho – u, Ala – a, Ewa.
Jak dziecko usłyszy samogłoski na początku wyrazu, próbujemy wyrazami
rozpoczynającymi się spółgłoską Np.: sowa – s, farby- f, mama – m, lato – l,
rower – r, buty- b,
8. Podaj wyraz (lub kilka), które zaczynają się głoską np. a, m, k, l,
a – aparat, album, ananas, auto, antena, atlas, Ala
m – most, mama, masło, mina, motyl, mewa
k – koń, kartka, krowa, kamień, kosa ,kulig
l – lizak, lalka, lustro, lina, lody
9. Co słyszysz na końcu wyrazu? (najpierw wybieramy wyrazy kończące się samogłoską i nieznacznie ją wydłużamy). Np.: Osa, noga, pole, krowa, lato, mydło, itp.
10. Podaj wyraz (lub kilka) które mają na końcu głoskę np. k, a, s o,
k- rok, czubek, kubek, skok, ssak, mak, rak,
a- mama, tata, rura, sowa, głowa, lampa,
s- pas, las, lis, nos, głos, pies, kaktus,
o- okno, lato, ciasto, pudło, masło, oko, ucho,
11. Podaj mi słowo, które ma w środku wyrazu głoskę np. k, a, s, o,
k – pokój, mąka, maki, raki, suknia,
a – palec, wałek, wazon, mak, rak,
s - osa, miska, kreska, pisak, pasek
o – rok, bok, skok, woda, pole
12. Jakie słowo powiedziałam? – mówimy każdą głoskę osobno, zaczynamy od wyrazów prostych, krótkich, jeśli nie sprawiają one dziecku kłopotów, przechodzimy do coraz dłuższych. Np.:
u-l,
o-k-o, k-o-t, A-l-a,
s-o-w-a, k-u-r-a, k-o-z-a,
b-u-r-a-k, l-a-m-p-a,
m-a-z-a-k-i, k-o-r-a-l-e
13. Powiedz, jakie słyszysz głoski w tym wyrazie (odwrotnie niż w ćw.12) – mówimy całe słowo, a dziecko rozkłada je na głoski, przy każdej głosce układa na dywanie kartonik (kasztan, patyczek), potem je liczy.
osa – o-s-a – 3 głoski,
dom – d-o-m- 3głoski,
woda – w-o-d-a – 4 głoski,
mama – m-a-m-a – 4głoski,
14. Zabawa „łańcuch wyrazowy”. Podaj mi słowo, które zaczyna się na ostatnią głoską mojego słowa. np.: mleko – osa – album – most – tata – akwarium – model – lizak.
Stały kontakt słuchowy z dźwiękami danego języka powoduje wykształcenie umiejętności wyodrębniania poszczególnych głosek, identyfikowania ich i odróżniania od innych, Słuch fonematyczny wykształca się u dzieci w różnym tempie pod wpływem postępów w rozwoju mowy. Zaproponowane ćwiczenia analizy i syntezy słuchowej uczą umiejętności różnicowania głosek naszego języka. Często się zdarza, że dziecko na początku edukacji szkolnej ma trudności z wyodrębnianiem głosek, dokonywaniem analizy i syntezy słuchowej dlatego zachęcam do wspólnej zabawy z dzieckiem, aby umożliwić mu jak najlepszy start w edukację szkolną.
Opracowała: terapeuta pedagogiczny mgr Ewa Kalita
Źródło: materiały szkoleniowe studia podyplomowe „Terapia pedagogiczna”